Хаммурапи заңдары

Хаммурапи
заңдары — Вавилон заңдарының жинағы.
Бұл заңдар Хаммурапи патшалық еткен кезде,
шамамен біздің заманымыздан бұрынғы
1760 жылы қабылданған. Хаммурапи заңдары
Ежелгі Шығыстағы құл иеленушілік құқықтың
аса маңызды ескерткіші болып есептеледі. Диорит
 бағанға сына жазуларымен жазылған бұл
заңдардың мәтіндері 1901  — 1902 жылдары ежелгі Эламның астанасы
— Сузы қаласының орнына жүргізілген қазба
жұмыстары кезінде табылған. Оны ол жерге
эламдықтар әскери олжа ретінде әкелген
болса керек. Хаммурапи заңдары қазіргі
кезде Луврда сақтаулы тұр. Заңның неғұрлым
кейінгі көшірмелерінің жұрнақтары Сузы,
Ниневия, тағы басқа. Месопотамия қалаларында
жүргізілген қазба жұмыстарында табылды.
Хаммурапи заңдарының мәтіні кіріспеден,
282 баптан және қорытынды бөлімнен тұрады.
Онда әлеуметтік теңсіздіктің салыстырмалы
түрдегі жоғарғы дәрежесі бейнеленген.
Сына жазуымен баяндалған заңдар азаматтық
және қылмыстық құқыққа бөлінбесе де баптар
белгілі бір топтарға біріктірілген; сот
процесі, меншік, патша қызметі, неке мен
отбасы, міндеттер, тағы баскқа. Оның үстіне
әрбір тақырып қылмыстық-құқықтық, сондай-ақ
азаматтық-құқықтық тұрғыдан түсіндіріледі.
Құқық субъектілері болып ерікті қауым
мүшесі (авилум — “адам”) және толық құқығы
жоқ патша қызметіндегі ерікті адам (мушкенум
— “төмен құлайтын”) танылды. Кейбір
құқықтарды (ажырасу және қалың малын
қайтарып алу құқығы) ерікті әйелдер де
пайдаланған. Құлдар мен балалар тек құқық
нысандары ретінде ғана қарастырылды.
Хаммурапи заңдарында құл иеленушілердің
құлдарға үстемдігін, жалпы жеке меншікті
нығайтуға және патша қызметіндегі адамдардың
мүдделерін қорғауға ерекше көңіл бөлінді.
Бұл заңдар бойынша Ваилон патшалығындағы
тауар-ақша қатынастарының елеулі дамығаны
жөнінде қорытынды жасауға болады. Ғылыми
әдебиетте Хаммурапи заңдары әрекет еткен
құқық жинағы ретінде (бұл неғұрлым шындыққа
жанасады), “әлеуметтік әділеттілікті”
бейнелеген заңдық трактат немесе Хаммурапи
патшаның өз қызметі жөніндегі құдайларға
берген есебі ретінде қарастырылады. Хаммурапи
заңдары ежелгі Кіші Азиның өзінен кейінгі
заңдарына елеулі ықпал етті.

Хаммурапи
заңдары  282 баптан
тұрды. Төменде баптар
біріктірілген және
жазалау жолдары 
көрсетілген 

1-4: Азаматтардың 
ар-намыс құқығы. Жаза өте қатаң 
– «айыпталушы өлім жазасына 
кесілген»

5: Өзгертілмейтін
, міндетті сот шешімдері , сот 
төресіне қатаң жаза – үлкен 
айыппұл.

Пара алған үшін
, болшақта сот төрешісіне жұмыс жасауға
тиым.

6-13: Анықталған 
ұрлау амалдары , жаза – өлім 
жазасы.

14:  Бала ұрлау. 
Жаза – өлім жазасы.

15-20: Құл иеленушілікті 
қорғайтын баптар. Құлдарға қашуға 
көмек берген үшін жаза – 
өлім жазасы.

21: Дербес меншік 
құқығы. Жаза – өлім жазасы.

22-24: Жеке тұлғаға 
ұрлықшыдан денсаулыққа зиян 
келтіруі. Жаза — шығын толық төлеу.

25: Өрт кезіндегі 
ұрлық. Жаза – айыпталушы өртке 
тасталуы тиіс.

26: Әскери қызметтен 
, міндеттен қашу. Жаза – өлім жазасы.

27-39: Патша 
редумға немесе баирумға сыйлыққа берген
меншік (жер, бақша, үй) ушін , әскери қызмет.
Меншік немесе әскери дәрежені мұрагерлік
арқылы қалдыру. Патша сыйға тартқан меншікті
сату немесе әйеліне , қызына қалдыру құқықсыздығы.

40-41: Азаматтық 
дәрежені мүлік арқылы сатып алу сұрақтары
бойынша реттеу.

42-46: Жерді жалға
алу сұрақтары және жалға алушының жауапкершілігі.
Айыппұл нұсқауларымен жаза салақтық
үшін жаза

47: Жалға алушының
меншікті қайтып алудағы артықшылық құқығы.

48: Жалға алушыны 
төтенше жағдайлардан қорғау 

49-52: Алқаптағы 
жұмыс нәтижесі жалданушы жұмысларға 
тиесілі болмаған.

53-56: Егер адам 
өзінің жерінде тұрған бөгетті
бөгеу жұмысында салақтық көрсетте , оны
құлдыққа сатып жібергенге дейін , ол өзі
келтірген шығынды өтеуі тиіс.

57-58: Алқапта 
мал жаю. Жаза түрлері – 
Егер көктемде болса, әрбір «бур» аудан
үшін 20 «гур» бидай. Егер жазда немесе
күзде болса , 60 «гур» билай. Бүлінген алқапты
айыпталушы өзі жинауы тиіс. (1 гур = 252,6
литр)  (1
бур = 6,35 га.)

59: Азаматтар 
бақшаларының бүлінуе жол бермеу.
Әрбір ағаш үшін ½ «мина» 
күміс.

 (1 мина
= 505 г.)

60-66: Бақшаны
жалға беруді реттеу , бағбанды жалдау.
Егер іске жарамды бақшаны жалға алған
да , 2/3 бөлігі иесіне тиесілі.

67-72: Сақталмаған.

73: Тұрғын 
үйді жалға алу. Егер иесінің 
шешімі бойынша жалға алу келісімі 
күшін жоятын болса , онда жалға
алушының  алдын-ала төленген ақысы
толық қайтарылады.

74-87: Сақталмаған.

88:  Өсімқор 
үшін шектелген салымның өлшем 
пайызы: 33,5% бидай немесе 20% күміс. Егер
өсімқор тауар айнылымды бұзса, ол өзінің
қызметінен айырылады.

89-90: Анықталған 
қарыздың тауар айналымы. Күміс 
бидай ретінде қайтарылса , 100 «ка» 
күміс – 1 «гур» бидай. (1 ка = 0,84 литр)

91-92: Сақталмаған.

93-96: Өсімқор 
келісімдерінде мемлекет өкілдері 
куә болуы тиіс.

97-98: Сақталмаған.

99: Пайда 
мен шығынды тең бөлу – құдай 
алдында тең бөлу.

100-282: Толық 
анықталмаған. Көп бөлігі жанұя 
құқығы. 
 
 
 
 
 
 
 

                 
Лувр мұражайында Хаммурапи стелласынан
фрагменттер

Хаммурапи Заңдары

Хаммурапи  Заңдары

Хаммурапи заңдары — Вавилон заңдарының жинағы. Бұл заңдар Хаммурапи патшалық еткен кезінде, шамамен
біздің заманымыздан бұрынғы 1760 жылы қабылданған. Хаммурапи
заңдары Ежелгі Шығыстағы құл иеленушілік
құқықтың аса маңызды ескерткіші болып
есептеледі. Диорит бағанға сына жазуларымен жазылған
бұл заңдардың мәтіндері 1901 — 1902 жылдары ежелгі Эламның астанасы — Сузы қаласының орнына жүргізілген
қазба жұмыстары кезінде табылған. Оны
ол жерге эламдықтар әскери олжа ретінде
әкелген болса керек. Хаммурапи заңдары
қазіргі кезде Луврда сақтаулы тұр. Заңның неғұрлым
кейінгі көшірмелерінің жұрнақтары Сузы, Ниневия, тағы басқа. Месопотамия қалаларында жүргізілген қазба
жұмыстарында табылды. Хаммурапи заңдарының
мәтіні кіріспеден, 282 баптан және қорытынды
бөлімнен тұрады. Онда әлеуметтік теңсіздіктің
салыстырмалы түрдегі жоғарғы дәрежесі
бейнеленген. Сына жазуымен баяндалған
заңдар азаматтық және қылмыстық құқыққа
бөлінбесе де баптар белгілі бір топтарға
біріктірілген; сот процесі, меншік, патша
қызметі, неке мен отбасы, міндеттер, тағы
басқа. Оның үстіне әрбір тақырып қылмыстық-құқықтық,
сондай-ақ азаматтық-құқықтық тұрғыдан
түсіндіріледі. Құқық субъектілері болып
ерікті қауым мүшесі (авилум — “адам”)
және толық құқығы жоқ патша қызметіндегі
ерікті адам (мушкенум — “төмен құлайтын”)
танылды. Кейбір құқықтарды (ажырасу және
қалың малын қайтарып алу құқығы) ерікті
әйелдер де пайдаланған. Құлдар мен балалар
тек құқық нысандары ретінде ғана қарастырылды.
Хаммурапи заңдарында құл иеленушілердің
құлдарға үстемдігін, жалпы жеке меншікті
нығайтуға және патша қызметіндегі адамдардың
мүдделерін қорғауға ерекше көңіл бөлінді.
Бұл заңдар бойынша Вавилон патшалығындағы тауар-ақша
қатынастарының елеулі дамығаны жөнінде
қорытынды жасауға болады. Ғылыми әдебиетте
Хаммурапи заңдары әрекет еткен құқық
жинағы ретінде (бұл неғұрлым шындыққа
жанасады), “әлеуметтік әділеттілікті”
бейнелеген заңдық трактат немесе Хаммурапи
патшаның өз қызметі жөніндегі құдайларға
берген есебі ретінде қарастырылады. Хаммурапи
заңдары ежелгі Кіші Азияның өзінен кейінгі заңдарына елеулі
ықпал етті.

Ману заңы

Ману заңы (санскритше
манавадхар-машастра) — үнділердің жеке және қоғамдық
өмірдегі мінез-құлқын, жүріс-тұрысын анықтайтын ежелгі діни-құқықтық нормалар жиынтығы.
Үнді аңыздарына қарағанда оны адамдардың
арғы атасы Ману құрастырған. Тарихи деректер
бойынша Ману заңын шамамен б.з.б. 2 — б.з.
2 ғ-лар аралығында діни абыздар (брахман-риши)
жазған. Діни-әдеби шығарма болғандықтан,
Ману заңының мазмұны құқық мәселесінен
өзге дін, саясат, әдеп мәселелерін, яғни
ежелгі Үндістандағы қоғамдық қатынастардың барлық
саласын қамтыды. Ману заңы 12 бөлімнен
тұратын 2 685 шумақты өлең сипатында санскрит тілінде
жазылған. Заңда варналардың, яғни таптардың
пайда болуы егжей-тегжейлі баяндалып,
олардың мұрагерлік-кәсіптік сипаты нақтылы
көрсетілген. Ману заңы бойынша, брахмандар — абыздар (дінбасылар), кшатрилер — әскери
ақсүйектер, вайшилер — қатардағы қауым мүшелері, шудралар — құлдар. Тіршілікті жаратушы Брахма
құдайы брахмандарды өз аузынан, кшатрилерді
қолдарынан, вайшилерді белінен, ал шудраларды
өкшесінен жаратты делінген. Брахмандар
ең биік дәрежеде болды. Әскери іс кшатрилердің
құзырында болса, вайшилер жер өңдеумен,
мал өсірумен, қолөнермен және саудамен
айналысуға, ал шудралар осы варналарға
қызмет етуге тиісті болды. Варнаның бірінен
екіншісіне өтуге тыйым салынды. Ману
заңында жеті түрлі меншік құқығының пайда
болу жолдары нұсқалған: мұрагерлік, сыйға
алу немесе олжа тауып алу, сатып алу, жаулап
алу, өсімқорлық, атқарылған жұмыс ақысына
алу, қайырымдылық жасау. Ману заңында
патша өзіне қарастыларды қорғамай, салық
салса, онда ол тозаққа барады делінген. Қарызын тиісті мерзімде өтей алмаған
борышқор жұмыс істеп өтеуге міндетті
болды. Бірақ төм. кастаға жататын несиегер
жоғ. касталық борышқорды жұмыс істетіп өтетуге
мәжбүрлей алмады, ол борышын біртіндеп
беріп отырды. Борышқор қайтыс болса, оның міндеттемелері
баласына немесе туысқанына көшті. Ману
заңы бойынша әйел адам жас шағында әкесіне, кейін
күйеуіне, ал күйеуі дүниеден озған соң
балаларына бағынуға міндетті болды. Ер
адам өзінен төмен варнадан әйел алуға
ерікті болғанмен әйел адамның өзінен
төмен варна адамына күйеуге шығуына тыйым
салынды. Шудраның брахман әйел алуы сорақы күнә болып есептелді.Отбасы мүлкін қожайын басқарды. Қожайын
өлген соң дүние-мүлік не әр балаға үлестірілді,
не үлкен балаға қалды. Үлкен балаға қалған
жағдайда ол басқа балаларды қамқорлығына
алды. Қыздарға мұра тиесілі болмады, бірақ
оларға бауырлары өз үлесінің төрттен
бірін беруге тиіс болды. Заңда патша жауларына
қызмет көрсету, қала қорғанын, қала қақпасын
бүлдіру секілді мемлекеттік қылмыстар
алдыменен сөз етілді. Түнде ұрлыққа түскен
адамға тағайындалатын жаза — екі қолын
да кесіп, шанышқыға отырғызу. Бір рет
ұрлық қылған адамның қолының екі саусағы,
екінші ұрлық үшін қол мен аяқ кесілді,
үшінші рет ұрлық жасаған адамға өлім
жазасы берілді. өрлықты көре тұра айтпаған
адам да жазаға тартылды. Ал ұрлықтың ізін
жасырушы ұрының өзімен бірдей жазаланды.
Адам өлтірушіге де өлім жазасы тағайындалды.
Жоғ. сот қызметін патша мен брахмандар
атқарды. Қылмыстық және азаматтық іс
жүргізушілік арасында айырмашылық болмады, сот отырысы жарыспалы түрде өтті.

XII кесте заңы

XII кесте заңдары  
Ежелгі Рим құқығы мұрасының ең маңыздысы
– XII кесте 
Бұл заң б. д. дейінгі V ғасырда қабылданды.
Бұл 
Манципацияға жататындар: жер, құл және
мал, қалғандары жатпайтын заттар.  
Жер бүкіл Рим қауымының меншігі болып
саналды. Сондықтан оны 
Нексум – құлдық борыш. Бұл құлдықты да
жезбен баянды 
Некелік қарым-қатынастар ерекше. Оның
екі түрі болды. Некенің бірінші 
Қылмыс құқығы оның жасалуына қарай ерекшеленген.
Ұрлық жасағандар, үйді 
Рим құқығымен терең айналысқан ғалымдар
оның сан ғасырлық тәжірибесін 
Республика түрінде өзінің проблемаларын
шешіп, демократиялық әдістерді, институттарды
қолданып 
XII кесте заңдары ата-баба құқығы ретінде
жұрттың бәрі көретін 
Заң жүйелері Орта және Жаңа уақыт уәкілдеріне
үлкен әсерін 
Рим құқығының тарихы XII кестелі 
XII кесте заңдары – рим құқығының бірінші
жазбаша ескерткіші 
Ертеде санитарлық жұмыстардың жүргізілгенін
он екі кестелік заң (Закон 
Заң баптардың біразы қоршаған қаланың
тазалығына және тұрғындардың денсаулығына 
1)өліктерді қалада жерлемесін және өртемесін;  
2) өліктің сүйегін жинамасын, тек соғыста
болған өлім;

Ежелгі Қытай 
құқығына жалпы сипаттама. Ежелгі Қытай 
заңнамаларының түп нұсқалары бізге 
жетпеген. Тарихи деректерге жүгінсек,
алғашқы жазылған заңдар және заңдар
жинағы Шань мемлекеті кезінде пайда 
болған дейді. Қытайда заң шығармашылық
б.э.д. ҮІ-ІІІ ғасырларда, яғни саяси 
аренада патриархалдық дәстүрге
және тарихи әдет-ғұрыпқа  тірек жасаған
конфуцияндар мен мемлекеттік заңның
мазыздылығын, ролін уағыздаушы легист
мектебінің арасында қарама-қайшылық
туындаған кезде жылдам дами бастаған.
Б.э.д. Ү-ІІ ғасырларда «Заңдар кітабы»
атты заңдар жинағы дайындалған. Авторы
Вэй Ли Куй (б.э.д. 427-387жж.) . Бұл кітапта
сол кездегі қолданыстағы қылмыстық және
қылмыстық іс жүргізу заңнамалары жинақталған.
Меншік құқығы. Инь мемлекет дәуірінен
бастап малға, құлға, еңбек құралына, құнды
әшекейлерге және т.б. заттарға деген жеке
меншік құқығы бекітілген. Бірақ жерге
деген мемлекеттік меншік және қауымдық
қатынас ежелгіқытай қоғамындағы мүліктік
жіктелудің және тауарлық өндірістің
дамуына кері әсерін тигізді. Отбасы және
неке құқығы.